دعاهای امام سجاد

---

یکی از روشهای تبلیغی و عملکرد فرهنگی مبارزاتی امام سجاد (علیه‌السّلام)، تبیین معارف والای اسلام در قالب دعا بود. امام بسیاری از اهداف و مقاصد خود را در قالب دعا و مناجات بیان می‌کرد. مجموع دعاهای امام سجاد (علیه‌السّلام) به نام صحیفه سجادیه معروف است که پس از قرآن مجید و نهج البلاغه بزرگترین و مهمترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی به شمار می‌رود، به طوری که به اخت القرآن و انجیل اهل بیت (علیهم‌السّلام) و زبور آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لقب گرفته است.

۱ - الگو گیری از معصومین

---

انسان هنگامی که در این دنیای پهناور و پر از مخاطره، احساس، ضلالت، و تاریکی پا به عرصه هستی می‌نهد، و خود را در مسیری سراسر ابهام و اغتفال و سردرگمی می‌یابد، همواره با فطرت و قلب سلیم خود به دنبال روزنه‌های امید و چراغ‌های هدایت و نور می‌گردد.
زندگی سراسر نور، افتخار و سرشار از برکت و رحمت و هدایت پیشوایان معصوم و حجت‌های الهی (علیهم‌السّلام) بر روی زمین چنان امید و عشقی را در دل آدمیان حقیقت جو ایجاد می‌نماید و چنان حرکتی به سوی هدایت ایجاد می‌کند که همگان بر سر این سفره هدایت متنعم شده و در مسیر هدایت، با پیروی از سیره عملی و دستورات اهلبیت عصمت و طهارت (علیهم‌السّلام) می‌توانند به اوج کمال و معرفت و سعادت دست یابند.
البته توجه به این نکته لازم است که معصومین (علیهم‌السّلام) هر کدام در طول حیات نورانی خود به اقتضای زمان و شرایط خود به گونه‌ای عمل کرده‌اند که الگوپذیری با توجه به این شرایط، مسیر هدایت را بسیار آسان و پرمعنی می‌نماید.

۱.۱ - امام سجاد پیشوای چهارم

چهارمین پیشوای معصوم شیعیان، زینت عابدان و زاهدان امام سجاد (علیه‌السّلام) که یکی از ستارگان پرفروغ آسمان امامت و ولایت هستند، زندگی سراسر نور و معنویت و عشق به خداوند را سرلوحه سیره عملی خود ساخته و زیباترین آموزه‌ها و درس‌های اخلاقی و معنوی را برای همگان آموخته و به ارمغان آورده‌اند.

۱.۲ - امام مظلوم

امامان شیعه این قهرمانان تمامی عرصه‌های فضیلت، پیوسته مظلوم بوده‌اند و این مظلومیت، تنها از ناحیه دشمنان نبوده است بلکه گاهی از ناحیه دوستان ناآگاه نیز به این مظلومیت دامن زده شده است. امام سجاد (علیه‌السّلام) از زمره این پاکان معصوم است که غبار مظلومیت بیشتری بر چهره اش نشانده‌اند. امامی که در حساس‌ترین دوره‌ها و شرایط حکومت، علم امامت را به دوش گرفته و کیان اسلام را از خطرات حتمی رهاینده است. امامی که سمبل عزت، مناعت طبع، غیرت و شجاعت علوی (علیه‌السّلام) است. اما برخی ناآگاه با افزودن پسوند نابجای «بیمار» به نام این بزرگوار، چهره‌ای همیشه بی حال و بی نشاط و عزلت گرفته از او ساخته‌اند.
توجه به ابعاد مختلف زندگی این امام همام، تا حدی غبار از چهره نورانی آن حضرت برداشته و ابهام و سوء اطلاع ما را از عظمت و بینش عمیق و زندگی حماسی و عزت آفرین آن حضرت، از بین برده و سیره عملی آن حضرت را به عنوان یکی از زیباترین الگوهای بشریت جلوه گر می‌نماید.
بی شک بیماری موقت آن حضرت در حادثه عاشورا، با عنایت خداوند بوده است تا بدین وسیله از وظیفه جهاد معذور گردد و وجود مقدسش از خطر کشتار مزدوران یزید محفوظ بماند و از این رهگذر، رشته امامت تداوم یابد، که اگر آن حضرت نیز در جهاد شرکت می‌نمود مانند سایر فرزندان امام حسین (علیه‌السّلام) به شهادت می‌رسد و نور هدایت خاموش می‌شد. نکته مهم و قابل توجه این است که امام سجاد (علیه‌السّلام) مدت کوتاهی در کربلا بیمار بوده و پس از آن بهبود یافته و در حدود ۳۵ سال همچون سایر امامان از سلامت جسمی برخوردار بوده است.

۱.۳ - زین العابدین

از مهمترین القابی که امام سجاد (علیه‌السّلام) به آن منسوب است زین العابدین (زینب عبادت کنندگان) ذوالثقنات (کسی که دارای پینه‌های بزرگ بود که بر اثر عبادت زانو و پیشانی آن حضرت پینه می‌بست و پس از مدتی آن را جدا می‌کردند). سید العابدین (سرور و آقای عبادت کنندگان) سید المتقین (سرور و آقای پرهیزکاران) امین، سجاد (زیاد سجده کننده) زین الصالحین (زینت خوبان و درستکاران) زکی و..
جالب توجه این است که این القاب را نه فقط شیعه بلکه بسیاری از افرادی که آن امام را منصوب از طرف خدا نمی‌دانستند و یا پیروان آن امام نبودند، با دیدن نورانیت و شکوه و عظمت آن امام، همگی اذعان به اوج عظمت عبادت آن حضرت می‌کردند. این القاب و صفات هر یک، نشان دهنده مرتبه‌ای از کمال و درجاتی از ایمان و مرحله از اخلاص و تقوی و معرفت و شناخت والای آن حضرت نسبت به حضرت حق جل و اعلی است.

۱.۴ - بعد فرهنگی زندگی امام سجاد

زندگی نورانی امام سجاد (علیه‌السّلام) را می‌توان از ابعاد مختلف سیاسی، مبارزاتی، اجتماعی، فردی، فرهنگی و... مورد بررسی و تحقیق قرار داد و به سیره عملی و گفتاری آن حضرت که برگرفته از نهانی عمیق و الهی و معنوی بود پی برد، اما با توجه به اختصار این نوشتار، به بعد فرهنگی زندگی آن حضرت خصوصا سیره آن حضرت در مساله دعا و عبادت اشاره می‌نماییم.
ابعاد عملکرد فرهنگی امام سجاد (علیه‌السّلام) عبارتند از: ارشاد و هدایت امت، تربیت اصحاب خاص و کادرسازی، هشدار به عقاید غالیان، جبرگرایان و منحرفان و دفاع جدی از حریم دین و سنت نبوی، احتجاجات و مناظرات با افراد مختلف، دستگیری از درماندگان، تاسیس حوزه علمیه، مبارزه با تهاجم فرهنگی، تفسیر و تبیین معارف والای قرآن و ترویج فرهنگ قرآنی، نشر احکام و آثار تربیتی اخلاقی، تبیین معارف والای دین و کلاس دعا و... تاریخ گواهی می‌دهد که دانشگاه علمی و فرهنگی امام باقر (علیه‌السّلام) و امام سجاد (علیه‌السّلام) استمرار حرکت علمی فرهنگی امام سجاد (علیه‌السّلام) بوده است. و چه بسا تربیت یافتگان مکتب پربار امام چهارم، از اصحاب دین و دانش آن دو امام همام (علیه‌السّلام) بوده‌اند.

۲ - دعا

---

دعا پیوندی است معنوی میان انسان و پروردگار متعال که اثر تربیتی و سازندگی مهمی دارد، لذا دعا از نظر اسلام جایگاه خاصی دارد و دعاهای معصومین (علیهم‌السّلام) مکتب تربیتی بزرگی است که در سازندگی و رشد روحی انسانها نقش مهمی دارد.

۲.۱ - روش فرهنگی مبارزاتی امام سجاد

یکی از روشهای تبلیغی و عملکرد فرهنگی مبارزاتی امام سجاد (علیه‌السّلام) ، تبیین معارف والای اسلام در قالب دعا بود. از آنجا که در زمان امام سجاد (علیه‌السّلام) شرایط اختناق آمیزی حکمفرما بود، امام بسیاری از اهداف و مقاصد خود را در قالب دعا و مناجات بیان می‌کرد و از این طریق رسالت الهی امامت خویش را به همگان ابلاغ می‌فرمود.

۲.۲ - صحیفه سجادیه

مجموع دعاهای امام سجاد (علیه‌السّلام) به نام صحیفه سجادیه معروف است که پس از قرآن مجید و نهج البلاغه بزرگترین و مهمترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی به شمار می‌رود، به طوری که از ادوار پیشین از طرف دانشمندان برجسته ما اخت القرآن و انجیل اهل بیت (علیهم‌السّلام) و زبور آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لقب گرفته است.
سخن گفتن از ارزش، عظمت، جایگاه، محتوا و مفاهیم نورانی صحیفه سجادیه کاری است بس دشوار و عظیم، گرچه درک معارف والای این صحیفه ارزشمند و نورانی محال و غیرممکن نیست ولی به هر حال درک عمق آن معارفی که برگرفته از کلامی الهی است شاید بتوان گفت فقط بر اهل معنا و معرفت و عرفان ممکن باشد.
امام علی (علیه‌السّلام) که سرسلسله فصیحان و بلیغان و متکلمان است، سید رضی (رحمة‌الله‌علیه) در وصف کلام آن حضرت می‌گوید: بدان جهت که بر کلام او نشانه‌ای از دانش خدایی و بویی از سخن نبوی است.
در کلام امام سجاد (علیه‌السّلام) نیز دانش و نور الهی موج می‌زند و بوی خوش تعالیم و سخن نبوی به مشام جان می‌رسد، دعاهای امام سجاد (علیه‌السّلام) از سوز و گداز و مشاهده جمال جمیل خداوند متعال و سبحان است، زیرا آن که شوری در دل ندارد، نمی‌تواند این گونه اثری را خلق نماید، و آن که گلستان و باغ را ندیده باشد هرگز نمی‌تواند از طراوت گل و گلستان سخن آغاز نماید.
عظمت این صحیفه نورانی و منبع فیض الهی مورد اذعان همگان ( شیعه و غیرشیعه) است. علامه معاصر صاحب تفسیر طنطاوی، مفتی اسکندریه (از علمای سنی قاهره) وقتی که صحیفه سجادیه به دستش رسید و آن را مورد بررسی قرار داد، چنین نوشت: این از بدبختی ما است که تاکنون بر این اثر گرانبهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هرچه در آن می‌نگرم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایین تر می‌یابم.

۲.۳ - اهداف صحیفه سجادیه

نکته قابل توجه و مهم در شناخت دعاهای امام سجاد (علیه‌السّلام) در صحیفه سجادیه این است که اهداف این صحیفه نورانیه عبارت است از:
۱. رهایی بندگان از زندان طبیعت؛
۲. فهماندن ادب عبودیت؛
۳. قیام در خدمت ربوبیت؛
۴. بیان معارف ناب و آداب و تهذیب اخلاق .

۲.۴ - وجه نامگذاری صحیفه سجادیه

مرحوم علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) در مورد وجه نامگذاری صحیفه سجادیه و در وصف آن چنین می‌نگارد: همان طور که زبور و انجیل از جانب خداوند متعال بر زبان داود (علیه‌السّلام) و عیسی بن مریم (علیه‌السّلام) جاری شد، صحیفه سجادیه نیز از جانب خداوند متعال بر زبان سید ساجدین، علی بن الحسین زین العابدین (علیه‌السّلام) جریان یافت.

۲.۵ - علم لدنی حضرت سجاد

نکته مهم دیگر اینکه معارف ادبی صحیفه سجادیه، آموزنده و بیانگر مباحث مختلف در زمینه مسایل اعتقادی (توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد، فرشتگان و...) طاعات و عبادات ( نماز، حج، زکات و...) سیاست، اقتصاد، مسایل تربیتی و اخلاقی، مسایل اجتماعی، مسایل فردی، علم، انسان شناسی، تاریخ، بهداشت، مسایل نظامی و... است که همه اینها بیانگر علم لدنی آن حضرت و توجه به جمیع جهات و نیازهای مادی و معنوی و دنیوی و اخروی در مسایل مختلف و مورد نیاز انسانها می‌باشد.

۳ - گلچيني از دعاهاي صحيفه سجاديه

---

در اینجا برای آشنایی شما گلچینی ازدعاهاي صحيفه سجاديه را می آوریم

۳.۱ - نعمت شکر

الحمدلله علي ماعرَّ فَنا مِن نفسِهِ و اَلْهَمَنا من شُكرِهِ.
ستايش مخصوص خداست چرا كه بهره‌اي از معرفت خود را به ما ارزاني فرمود و از نعمت شکر خويش به ما الهام فرمود.

۳.۲ - نظر به رحمت الهی

... اَعْتِقْ رِقابَنا منَ نَقمتكِ و يا مَن لا تَفني خزآئِنُ رَحمَتِه.
- خدايا - ما را از دوزخ انتقام خويش رهايي بخش. اي آن كسي كه گنجينه‌هاي رحمت‌اش پايان‌پذير نيست.

۳.۳ - مناجات الشاکین

وَ اكْفِنا حدَّ نوائب الزَّمانِ‌ و َشرَّ مصائدِ الشيطان.
- پروردگارا - ما را از سختيهاي حوادث عالم كفايت فرما و از شر و آسيب‌ دامهاي شیطان محفوظ دار.

۳.۴ - شکر نعمت

وَ اجْعَل سلامةَ قلوبنا في ذِكْرِ عَظَمتكِ‌ و فراغَ اَبدانِنا في شُكر نِعْمَتكِ.
- خدايا - سلامت دلهاي ما را در ياد عظمت خود قرار ده و آسايش تن و صحت بدن ما را به شكر نعمت و سپاسگزاري خود بدار.

۳.۵ - دعای توفیق در حسنات

وَ امْلَأ لنا مِن حَسناتِنا صحائفنا.
- پروردگارا - پرونده كردارمان را از حسنات آكنده ساز - و ما را در نزد آن فرشتگان با كردارهاي زشتمان رسوا مكن. -

۳.۶ - دوری از معصیت

لا تَجْعَل لِشئٍ مِن جوارِحِنا نفوذاًً في مَعصِيَتك. - خدايا - هيچ يك از اندامهاي ما را در راه معصیّتت قرار نده.
... لا تبقي لنا سَيِّئَةُ نَستَوجبُ بها عِقابك. - الهي - كار بدي كه به وسيله آن مستوجب کیفر تو شويم برايمان باقي نگذار.
... سَهِّل لنا عفوك بِمَنِّك، و اَجِرْنا مِن عذابِك بتجاوُزِك. - الهي - بر ما منت گذار و بخششت را بر ما آسان فرما، و با گذشت خود ما را از كيفرت رهايي بخش.

۳.۷ - درخواست رحم از خدا

... اِرحَمْ تَضَرُّعنا اليك، و اغنِنا اذ طَرَحنا اَنْفُسَنا بينَ يدَيْك. - خدايا - بر زاري و تضرع ما به درگاهت رحم كن، و چون خودمان را به تو سپرده‌ايم، بي‌نيازمان كن.
مَولايَ اِرْحَم كَبْوَتي لحرِّ وَ جْمعي وَ زَلَّةِ قَدَمي. اي سرور من، با صورت به زمین خوردنم و بر لغزش گامهايم رحم كن.
اَنَّ اِحتمالَ الجناياتِ الفاحِشةِ لا يَتكادُك. - خدايا - تحمل جنايات زشت بر تو گران نمي‌باشد.

۳.۸ - دعا برای استجابت دعا

كُن لِدُعائي مجيباً، و مِن ندائي قريباً و لِتَضَرُّعي راحماً و لِصوتي سامعاً.
- خدايا - اجابت كننده دعايم باش و به ندايم نزديك و به تضرع و زاريم مهربان و به صدايم شنوا باش.

۳.۹ - نظر به احسان خدا

يامَنْ الي ذِكْرِ اِحسانِه يَفْزَعُ المُظْطَرُّون. اي - خدايي - كه بيچارگان بياد احسان او فرياد و زاري مي‌كنند.
يا اُنْسَ كُلِ مُستَوحِشٍ غَريبٍ و يا فَرَجَ كل مَكْروبٍ كئيبٍ. اي آرام دلهاي متوحش سرگردان و اي گشايش دلهاي اندوهگين و شكسته.
... لا تَعرِض عني قد اقبلتُ عليكَ و لا تَحْرِمْني و قَد رغِبْتُ اليك. - خدايا - از من كه به سوي تو رو آورده‌ام روي مگردان، و با ميلي كه به سوي تو آورده‌ام مرا محروم مگردان.
... اَذِقْني حَلاوَةَ المَغفِرَةِ وَ اجعَلني طَليقَ عَفوِكَ‌و عَتيقَ رَحمَتِكَ. - خدايا - شيريني آمرزش را به من بچشان، و مرا رها شده بخشش و آزاد شده رحمتت قرار بده.
...بَلِّغ بايماني اَكمَل الايمانَ و اجْعَل يقيني افضل اليقين. - خدايا - ايمانم را به كاملترين درجه ایمان برسان و يقينم را بهترين یقین قرار ده.
و انْتَه بِنيَّتي الي اَحْسَنِ النيّات و بِعَمَلي اِلي اَحْسَنِ‌الأعمالِ. - پروردگارا - فرجام نيتم را بهترين نيتها بگردان و عملم را به بهترين اعمال برسان.

۳.۱۰ - توفیق اللهی

اللهم وَ انطِقْني بالهُدي، و اَلْهِمْنِي التَّقوي و وَفِّقْني لِلَّتي هيَ اَزْكي.
- پروردگارا - زبانم را به هدايت گويا كن و به قلبم تقوي را الهام فرما، و بر آنچه پاكتر و پسنديده‌تر است توفيقم ده.

۳.۱۱ - مناجات التائبین

اللهم اِنْ يَكُنِ النَّدَمُ توبةً اِليكَ فَأنَا اَنْدَمُ النادِمِين.
- الهي - اگر پشيماني در پيشگاه حضرتت توبه است پس من از همه پيشيمان‌ترم.
و اِنْ يكُنِ الترْكُ لِمَعْصيتِك اِنابة‌ً‌ فَانَا اوّلُ المنيبينَ.
- خدايا - اگر ترك گناه توبه محسوب مي‌شود پس نخستين توبه كننده منم.
و اِنْ يَكُنِ الاِسْتِغفارُ حِطّةًً لِلذُّنوب فِانّي لَكَ‌ مِن المُستَغْفِرينَ.
و اگر استغفار سبب ريختن گناهان است پس من در برابرت از استغفار كنندگانم.
اللهم لَك الحمدُ‌ علي سِتْرِك بعد عِلْمِكَ، و مُعافاتِكَ بَعْدَ خُبرِكَ.
- خدايا - شكر تو را سزاست در خطا پوشيت بعد از علمت، و در گذشتت بعد از آگاهيت.
... و اجْعَل خِتامَ ما تُحصي علينا كَتَبةُ اعمالِنا توبةً مقبولةً.
- خدايا - پايان آنچه نويسندگان اعمال ما، بر مي‌شمارند توبه مقبول قرار ده.

۳.۱۲ - ستر اعمال بد

لا تَكْشِفْ عنّا سِتراً سَتَرْتَهُ علي رُؤس الأَشهاد يوم تبليُ اخبار عِبادِك.
- پروردگارا - روزي كه خبرهاي بندگانت را مي‌آزمايي، پوششي را كه با آن اعمال ما را پوشانده‌اي در برابر ديدگان گواهان برندار.
كَم نهيٍ لَكَ قد اتَيْناهُ، و اَمْرٍ قَد وَ قَفْتَنا عليهِ فَتَعدَّيْناه.
- خدايا - چه بسيار از نهي‌هاي تو را ما مرتكب شديم و چه بسيار از اوامر تو كه ما را بر آنها مطلع كردي تجاوز نموديم.
وَ سَيِّئَةٍ اِكْتَسبْناها و خطيئةٍ اِرْتَكَبْناها.
- خدايا - چه بسيار گناهاني كه كسب كرديم و چه خطاهايي كه مرتكب شديم.
كنت المُطَّلِعَ عليها دُونَ النّاظِرين و القادِر علي اِعْلانها فَوقَ‌ القادرين.
و تو بر آنها مطلع بودي اما ناظرين ديگر نمي‌ديدند، و تو برتر از همة قدرتمندان ،‌مي‌توانستي آنها را اعلان كني.
فَاْجْعَل ما سَتَرْتَ مِن العَوْرَةِ و اَخْفَيْتَ مِنْ الدّخيلَةِ واعظاً لَنا...
پس آنچه را از زشتيهاي ما كه پوشانيده‌اي و از كمبودها كه پنهان داشته‌اي، پندي براي ما قرار ده.

۳.۱۳ - چند نمونه دیگر

... و اكسرْ شَهوتي عَن كُلِّ مَحْرَمٍ وَ ازْوِ حِرصي عَن كُلِّ مَأثََمٍ.
و ميل و شهوت مرا نسبت به هر حرامي درهم بشكن و حرص مرا نسبت به هر گناهي نابود كن.
... وَ اكْفِنا طُولَ الَأمَلِ، و قَصِِّره عنّا بِصدقِ العَمَلِ.
- خدايا - ما را از آرزوهاي دراز بازدار و با عمل درست، آرزوهاي ما را كوتاه كن.
... اَفْرِشْني مهادَ كَرامَتِك و اَورِدني شارِعَ رَحْمَتِك.
- پروردگارا - مرا بر خوان كرامت خود مهمان كن و به سرچشمه‌هاي رحمتت وارد گردان.
... يا مَن يُثمِرُ الحَسَنَةَ حَتَّي يُنميها و يَتجاوز عن السَيِّئةِ حَتي يعفيها.
اي آنكه حسنات را ثمر بخش مي‌سازي تا رشد دهي و از گناهان در مي‌گذري تا پنهانشان سازي.
فَاْلوَيلُ الدّائِم و لِمن جَنَحَ عَنكَ و الخَيْبَةُ الخاذِلَةُ لِمَن خابَ مِنك.
- خدايا - عذاب دائم براي كسي است كه از تو روي برگرداند و یأس ذلت‌بار از آن كسي است كه از درگاه تو نوميد شود.
... لا تُؤ اخِذْني بِتَفْريطي في جَنْبِك و تَعدّي طَوْري في حُدودِك.
- پروردگارا - مرا در كوتاهي نسبت به حقوقت و تجاوز از حدودت و نافرماني از احكامت مؤاخذه مكن.
اِن اَهْلَكْتَني فَمنْ ذا الذّي يعْرِضُ لَك في عبدك.
- خدايا - اگر هلاكم سازي چه كسي تواند در كار تو نسبت به بنده‌ات اعتراض و يا درباره او سؤال كند.
... انا الأسيرُ بِبليَّتي المُرتَهِنُ بِعَمَلي.
- خدايا - از اين رو من اسیر گرفتاريهايم هستم و در گرو اعمال خويشم.
وَ اقْبض علي الصِدْقِ نَفْسيَ و اقْطَعْ من الدُّنْيا حاجَتي.
- خدايا -، مرا در حال صدق و راستي بميران و حاجتم به دنيا را قطع كن.
و استَعْمِلْني بما تَسئَلُني غداً عنهُ.
- خدايا - مرا بكاري كه فرداي قیامت از من درخواست مي‌كني وادار كن.
... اِذا كان عُمري مَرْتَعَاً لِلشَّيطانِ فاقْبِضْني اِليك قَبْلَ اَنْ يَسْبِقَ مَقْتُكَ الي.
- الهي - آنگاه كه عمرم چراگاه شيطان شود، پيش از آنكه دشمني سخت تو به من رو آورد يا خشم تو محكم و پايدار گردد جانم را بگير.

۴ - عناوین مرتبط

---

دعاهای صحیفه سجادیه؛ امامت امام زین‌العابدین

۵ - پانویس

---